Ngũ vị tử

Ngũ vị tử là quả chín đã sấy/ phơi khô của cây ngũ vị. Dược liệu này có tác dụng an thần, thu liễm phế khí, sáp trường, bổ thận, sinh tân chỉ khát,… Thường được sử dụng trong bài thuốc chữa thận dương hư, hoạt tinh, di tinh, ho suyễn, ra mồ hôi trộm,…

• Tên gọi khác: Ngũ mai tử, Huyền cập
• Tên khoa học: Fructus Schisandrae
• Phân nhóm: Ngũ vị tử là quả chín đã sấy/ phơi khô của cây ngũ vị. Có 3 loại ngũ vị sau: Bắc ngũ vị (Schizandra chinensis Baill), Nam ngũ vị (Kadsura japonica), Mộc lan (Magnoliaceae).

Mô tả dược liệu

1. Đặc điểm thực vật

Ngũ vị là cây thuốc quý, dạng thân leo, chiều dài khoảng 3m. Phiến lá hình tròn dài, có chiều dài từ 10 – 12cm. Hoa ngũ vị có màu vàng, quả hình tròn, đường kính 3cm có màu đỏ.

Ngũ vị ra hoa vào tháng 5 – 6 và sai quả vào tháng 7 – 9 hằng năm.

2. Bộ phận dùng

Quả của cây ngũ vị được thu hái làm thuốc.

3. Phân bố

Ngũ vị chủ yếu sinh sống tại Trung Quốc. Hiện tại, loại thực vật này vẫn chưa được di thực vào nước ta.

4. Thu hái – sơ chế

Thu hái khi quả chín, thường là vào mùa thu. Sơ chế: Sau khi hái về, loại bỏ tạp chất, giữ quả nguyên, đem phơi hoặc sấy khô.

5. Bảo quản

Nơi khô ráo, tránh ẩm mốc và mối mọt.

6. Thành phần hóa học

Ngũ vị tử có chứa chất béo, acid hữu cơ, tinh dầu, đường và vitamin C.

Vị thuốc ngũ vị tử

1. Tính vị

Vị chua, tính ấm (theo ghi chép của Trung Dược Học).

2. Qui kinh

Qui vào kinh Thận và Phế (phổi) (theo ghi chép của Trung Dược Học).

3. Tác dụng dược lý và chủ trị

Theo y học hiện đại:

• Tác dụng điều trị nhiễm trùng gan
• Tăng nhãn trường và nhãn lực, đồng thời làm tăng độ nhận biết của xúc giác
• Nước sắc từ thảo dược có khả năng tăng lượng dự trữ glucose và glycogen ở gan, đồng thời làm tăng lactic acid trong cơ thể.
• Thảo dược giúp tăng cường hoạt động của phosphate và tăng mức độ hấp thu P32 ở vết vị trường.
• Trên thực nghiệm với chuột nhắt, nhận thấy thành phần Schizandrin có khả năng kích thích hệ thần kinh ngoại biên tiếp nhận nicotin và giải phóng choline.
• Tác dụng kích thích một số phần ở hệ thần kinh trung ương.
• Kích thích hoạt động hô hấp thông qua tác động đến hệ thần kinh trung ương.
• Có tác dụng điều trị suy nhược, làm giảm các triệu chứng như chóng mặt, đau đầu, hồi hộp và rối loạn giấc ngủ.

Theo Đông y:

• Tác dụng an thần, thu liễm phế khí, sáp trường, bổ thận, sinh tân chỉ khát,…
• Công dụng chữa di tinh, ra mồ hôi trộm, thường xuyên khát nước, miệng khô, suy nhược, hen suyễn, mất nước,…

4. Liều dùng, cách dùng

Dược liệu được dùng ở dạng thuốc bột, sắc, làm viên hoàn. Liều lượng thông thường: 2 – 4g/ ngày, có thể dùng đến 12g/ ngày. Tuy nhiên cần tránh dùng liều cao trong điều trị dài hạn.

Bài thuốc từ vị thuốc ngũ vị tử

1. Bài thuốc trị suy nhược thần kinh, đánh trống ngực, mệt mỏi, tim đập mạnh và thường xuyên mất ngủ

• Chuẩn bị: Câu kỷ tử 30g, rượu 500ml, nhân sâm 10g với ngũ vị tử 30g.
• Thực hiện: Đem các vị ngâm với rượu trong khoảng 7 ngày. Mỗi ngày uống 1 ly nhỏ (khoảng 20ml) trước khi đi ngủ.

2. Bài thuốc trị di mộng tinh ở nam giới

• Chuẩn bị: Hồ đào nhân 250g và ngũ vị tử 100g.
• Thực hiện: Đem dược liệu ngũ vị tử ngâm trong nửa ngày cho mềm. Sau đó tách bỏ hạt, đem thịt sao với hồ đào nhân. Để nguội bớt và tán thành bột. Mỗi lần dùng 9g thuốc bột uống vùng hồ nước cơm hoặc nước sôi để nguội.

3. Bài thuốc chữa vã mồ hôi, kích ứng, khát nước, nhịp tim loạn, hồi hộp, thở gấp

• Chuẩn bị: Ngũ vị tử 10g với 1 quả tim lợn.
• Thực hiện: Đem tim lợn rửa sạch, sau đó cho ngũ vị tử vào bên trong tim, đem buột chặt lại và hầm cho nhừ.

4. Bài thuốc chữa chứng tân dịch không đủ khiến người luôn khát và khô miệng

• Chuẩn bị: Ngũ vị tử 6g, mạch đông và đảng sâm mỗi thứ 12g.
• Thực hiện: Sắc uống, mỗi ngày dùng 1 thang cho đến khi bệnh cải thiện.

5. Bài thuốc chữa thận dương hư gây yếu sinh lý

• Chuẩn bị: Ngũ vị tử 8g, phụ tử, long cốt và tang phiêu tiêu mỗi thứ 12g.
• Thực hiện: Đem các vị sắc lấy nước uống, mỗ ngày dùng 1 thang.

6. Bài thuốc chữa suy nhược khiến mồ hôi ra nhiều

• Chuẩn bị: Bạch truật, mẫu lệ, ngũ vị tử, nhân sâm, ma hoàng căn mỗi thứ 63g, bán hạ khúc và bán tử nhân mỗi thứ 125g và 30 quả đại táo.
• Thực hiện: Để đại táo riêng, các vị thuốc còn lại trộn đều và nghiền thành bột. Sau đó dùng đại táo nấu nhừ, bỏ hạt và nghiền nát. Đem bột thuốc nhào với thịt đại táo, làm thành viên bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống khoảng 20 viên, dùng 2 lần/ ngày.

7. Bài thuốc trị viêm gan mạn tính

• Chuẩn bị: Ngũ vị tử sao vàng.
• Thực hiện: Đem dược liệu tán bột mịn, mỗi lần dùng khoảng 3g uống cùng nước sôi để nguội/ nước cơm. Ngày dùng 3 lần, mỗi đợt kéo dài 30 ngày.

8. Bài thuốc chữa thân hư gây đau thắt lưng, cứng xương sống và nước tiểu trắng đục

• Chuẩn bị: Ngũ vị tử 100g.
• Thực hiện: Đem dược liệu sấy khô, sau đó tán nhỏ và vo thành viên (viên to bằng hạt đậu xanh). Mỗi lần sử dụng 30 viên uống cùng với giấm.

9. Bài thuốc chữa người già bị khí suyễn

• Chuẩn bị: Mạch môn 16g, sa sâm bắc 12g, 16g với ngũ vị tử 5g.
• Thực hiện: Đem sắc uống, ngày dùng 1 thang.

10. Bài thuốc chữa ho suyễn

• Chuẩn bị: Phèn phi và ngũ vị tử bằng lượng nhau.
• Thực hiện: Đem các vị tán bột, mỗi lần dùng 12g chấm với phổi lợn.

Lưu ý khi dùng vị thuốc ngũ vị tử

Khi sử dụng bài thuốc từ ngũ vị tử, bạn cần chú ý những thông tin quan trọng sau:

• Nhiệt thịnh, mới phát ban và ho trong giai đoạn đầu không nên dùng.
• Bệnh nhân bên ngoài có biểu tà, bên trong có thực nhiệt không nên dùng.
• Người bị viêm khí phế quản mới phát sốt và ho không nên dùng.
• Ngũ vị tử có khả năng co bóp tử cung, vì vậy nên tránh dùng cho phụ nữ mang thai.
• Dược liệu làm tăng tiết dịch vị dạ dày, do đó có thể làm nghiêm trọng các triệu chứng của bệnh viêm loét dạ dày tá tràng.
• Ngũ vị tử có khả năng tương tác với một số loại thuốc như thuốc chống đông máu warfarin, Tacrolimus, thuốc chuyển hóa qua gan,…
• Khi dùng dược liệu này, bạn có thể gặp phải một số tác dụng như đau dạ dày, lười ăn, phát ban da, ợ nóng,…

Ngũ vị tử là dược liệu quý, có khả năng hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý trong cơ thể. Tuy nhiên việc áp dụng tùy tiện các bài thuốc từ dược liệu này có thể gây ra một số tác dụng ngoại ý. Vì vậy bạn cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi tiến hành bất cứ phương pháp nào.