Cây dành dành

Cây dành dành là một vị thuốc nam quý hiếm, có tác dụng lợi tiểu, tiêu viêm, hạ sốt, thanh nhiệt,… Những bộ phận của cây dành dành được dùng làm dược liệu điều trị bệnh đau nhức, đau mắt, bí tiểu, viêm gan,…

• Tên khác: Thủy hoàng chi, chi tử, mác làng cương (tiếng Tày),…;
• Tên khoa học: Gardenia jasminoides Ellis;
• Họ: Thuộc họ Thiến thảo (Rubiaceae).

Mô tả cây dành dành

1. Đặc điểm sinh vật

• Thân cây: Cây dành dành là một loại cây bụi, thường cao từ 2,5 đến 3 mét. Đây là một loại cây mọc xanh tốt quanh năm.
• Lá cây: Lá cây dành dành có màu xanh lục. Lá cây có hình bầu dục, mọc đối nhau trên nhánh cây.
• Rễ cây: Rễ cây dành dành là loại rễ chùm.
• Hoa: Cây dành dành thường cho hoa vào mùa hè, khoảng tháng 6 đến tháng 10. Hoa dành dành có màu trắng, có khoảng 6 cánh. Hoa thường mọc ở đầu cành, tỏa hương thơm dịu nhẹ.
• Quả: Quả dành dành có hình bầu dục, dài khoảng 3cm. Quả có màu vàng, có mùi thơm và vị đắng. Trong quả có chứa nhiều hạt nhỏ.

2. Khu vực phân bố

Cây dành dành ưa mọc ở những nơi ẩm ướt, gần rạch nước. Tại Việt Nam, cây mọc hoang ở nhiều nơi và còn được trồng làm cảnh, làm thuốc.

Cây dành dành mọc chủ yếu ở khu vực Nam bộ.

3. Bộ phận dùng

Lá, thân cây, rễ cây và hoa của cây dành dành đều sử dụng được.

4. Thu hái và sơ chế

Thu hái lá, rễ cây và thân cây dành dành quanh năm. Hái hoa và quả chín vào mùa hè và mùa thu.

Sau khi thu hái, sơ chế các bộ phận của cây dành dành như sau:

• Quả: Giữ nguyên hoặc mang đi sấy khô, phơi khô;
• Lá, thân cây, rễ cây: Rửa sạch, sau đó phơi khô để dành sử dụng dần.

5. Cách bảo quản

Bảo quản các bộ phận dùng của cây dành dành ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm ướt.

6. Thành phần hóa học

Quả dành dành có chứa những chất hóa học như:

• Shanzhisid;
• Geniposid;
• Scandosid methyl ester;
• Gardosid;
• Geniposidic axit gardenin;
• Geniposid.

Lá dành dành có chứa các dược chất như:

• Tanin;
• Crocnin;
• Manit;
• Pectin;
• D-mannitol.

Hoa cây dành dành có chứa các chất hóa học như:

• Tinh dầu;
• Axit gardenic B;
• Axit gardenic.

Vị thuốc cây dành dành

1. Tính vị

Theo Đông y, cây dành dành có tính hàn, vị đắng.

2. Quy kinh

Cây dành dành được ghi chép, đề cập đến trong một số kinh sách như kinh tam tiêu, kinh phế và kinh tâm.

3. Tác dụng dược lý và chủ trị

Theo Đông y, cây dành dành có các tác dụng như:

• Tiêu viêm;
• Lợi tiểu;
• Cầm máu;
• Chỉ huyết;
• Thanh nhiệt.

Theo y học hiện đại, lá dành dành có chứa hợp chất diệt trừ nấm.

Nhờ những tác dụng dược lý trên, cây dành dành được dùng để làm thuốc, điều trị những chứng bệnh như:

• Điều trị vàng da;
• Điều trị viêm gan;
• Điều trị bí tiểu, tiểu buốt, tiểu rắt;
• Chữa chứng chảy máu cam;
• Giải độc rượu;
• Chữa phù thủng;
• Điều trị đau bụng;
• Chữa đau dạ dày;
• Hạ sốt;
• Chữa đau họng;
• Chữa mắt đỏ;
• Điều trị sưng đau do gãy xương;
• Chữa bỏng;
• Chữa thổ huyết;
• Chữa bong gân, đau nhức;
• Chữa mụn nhọt.

4. Cách dùng và liều dùng

Cây dành dành có thể dùng tươi hoặc dùng khô. Có thể kết hợp cây dành dành với những vị thuốc khác để chữa bệnh. Về cách thực hiện, có thể giã nát, dùng tươi sống hoặc sắc, hãm với nước sôi.

Ngoài việc dùng làm thuốc, cây dành dành còn được dùng để làm gia vị và màu nhuộm.

Về liều dùng, mỗi ngày người bệnh nên dùng từ 6 – 12g. Tuy nhiên, liều dùng này chỉ có tính tương đối. Mỗi bài thuốc sẽ có liều dùng khác nhau. Bạn nên tuân thủ theo công thức liều lượng của mỗi bài thuốc, không nên lạm dụng, dùng quá liều.

Bài thuốc sử dụng cây dành dành

1. Bài thuốc chữa bệnh viêm gan, vàng da, vàng mắt

• Chuẩn bị: 12g dành dành, 24g nhân trần, đường kính.
• Cách thực hiện: Sắc các nguyên liệu với 600ml nước. Sắc thuốc còn 100ml thì ngưng. Cho thêm đường vào, khuấy đều. Mỗi ngày dùng một tháng thuốc, chia ra thành 3 lần uống trong ngày.

2. Bài thuốc chữa bỏng

Lấy nhân của quả dành dành rửa sạch, để ráo nước. Đốt phần nhân dành dành. Sau đó, tán mịn thành bột. Trộn bột dành dành với dầu mè.

Đắp hỗn hợp bột dành dành và dầu mè lên vùng da bị bỏng. Sử dụng băng gạc để băng vết thương lại.

3. Bài thuốc chữa bong gân, đau nhức

Chuẩn bị một vài quả dành dành, rửa sạch trước khi chế biến. Giã nát quả dành dành, tán thành bột mịn. Cho thêm một ít nước sạch vào, trộn đều để cho ra hỗn hợp sền sệt. Sau cùng rót thêm một ít rượu trắng vào hỗn hợp.

Đắp hỗn hợp quả dành dành và rượu trắng lên vùng da bị bong gân, đau nhức. Đắp thuốc 1 lần trong ngày.

4. Bài thuốc chữa bệnh bí tiểu, sỏi đường tiết niệu

• Chuẩn bị: 12g rễ dành dành, 12g kim tiền thảo và 12g lá mã đề.
• Cách thực hiện: Rửa sạch và để ráo nước các nguyên liệu trước chế biến. Sắc các nguyên liệu, lấy nước thuốc uống hàng ngày. Mỗi ngày dùng 1 thang thuốc, uống trong vòng 10 ngày.

5. Bài thuốc chữa đau nóng vùng dạ dày

• Chuẩn bị: 7 – 9 quả dành dành.
• Cách thực hiện: Rửa sạch những quả dành dành đã chuẩn bị. Sao đen, sau đó mang đi sắc với một bát nước. Khi lượng nước chỉ còn lại phân nửa thì tắt lửa. Uống nước quả dành dành với nước gừng sống để trị cơn nóng ran ở vùng dạ dày.

6. Bài thuốc chữa đau mắt đỏ

• Chuẩn bị một ít lá dành dành tươi.
• Cách thực hiện: Rửa lá dành dành thật sạch. Dùng nước sôi để tráng qua. Sau đó giã nát lá dành dành. Cho phần lá nát vào miếng gạc mỏng, đắp lên mắt.

Một số điều cần lưu ý khi dùng cây dành dành

Cây dành dành là một vị thuốc nam quý hiếm, được quy vào kinh thư và có công dụng trị được nhiều bệnh. Khi sử dụng cây dành dành để chữa bệnh, người bệnh cần lưu ý những điều sau:

• Không tự ý bỏ thuốc Tây khi dùng các bài thuốc nam chế biến từ cây dành dành. Các bài thuốc ấy chỉ có tác dụng hỗ trợ điều trị, do đó, chỉ được phép bỏ thuốc Tây khi có sự đồng ý của bác sĩ.
• Trước khi dùng các bài thuốc từ cây dành dành để điều trị, người bệnh cần hỏi ý kiến bác sĩ.
• Các bài thuốc nam nói chung và bài thuốc từ cây dành dành nói riêng thường có hiệu quả chậm hơn so với thuốc Tây. Bên cạnh đó, nếu không tương thích với cơ địa, những bài thuốc từ cây dành dành có thể gây ra dị ứng, không có hiệu quả hoặc khiến bệnh trở nên trầm trọng hơn.
• Trường hợp người cao tuổi, trẻ em, phụ nữ đang mang thai cần thận trọng khi sử dụng các bài thuốc từ dành dành. Hãy hỏi ý kiến bác sĩ trước khi dùng.

Tóm lại, cây dành dành là một dược liệu trong Đông y, có khả năng chữa trị được nhiều chứng bệnh, mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe con người. Tuy nhiên, trước khi áp dụng điều trị bệnh bằng các bài thuốc từ cây dành dành, bạn đọc cần hỏi qua ý kiến của bác sĩ chuyên khoa.

Thông tin trong bài viết chỉ có tính chất tham khảo. Chúng tôi không đưa ra những chẩn đoán, lời khuyên, khuyến khích áp dụng,… thay thế cho bác sĩ chuyên khoa.