Cây Ngũ gia bì

Vỏ của cây Ngũ gia bì được thu hái làm thuốc. Dược liệu này có tác dụng minh mục, ích tinh, thất thương, tằn trí nhớ, mạnh gân xương và bổ trung. Do đó thường được áp dụng trong bài thuốc chữa đau nhức xương khớp, suy nhược, giảm khả năng sinh lý và tiểu tiện kém,…

• Tên khác: Cây đáng, cây lằng, ngũ gia bì chân chim, cây chân vịt, sâm nam,…
• Tên khoa học: Schefflera Octophylla
• Chi: Chân chim (danh pháp khoa học: Schefflera)
• Họ: Ngũ gia bì (danh pháp khoa học: Araliaceae)

Mô tả dược liệu

1. Đặc điểm thực vật

Sâm nam được trồng nhiều để làm cảnh và làm thuốc. Cây có chiều cao trung bình khoảng 2 – 8m. Lá kép hình chân vịt, mỗi lá có khoảng 6 – 8 lá chét, phiến lá hình trứng, mọc so le nhau.

Quả mọng, có màu tím đen khi chín, hình cầu, đường kính từ 3 – 4mm, bên trong có khoảng 6 – 8 hạt. Hoa mọc thành chùm, màu trắng và nhỏ.

2. Bộ phận dùng

Vỏ của thân và rễ được dùng để làm thuốc. Ngoài ra lá của cây cũng được dùng để chữa sưng đau.

3. Phân bố

Ngũ gia bì phân bố ở miền Nam Trung Quốc, tập trung nhiều ở các tỉnh như Chiết Giang, Tây Tạng, Vân Nam, Quảng Đông, Quảng Tây, Phúc Kiến, Hồ Nam. Ngoài ra, thảo dược này còn phân bố ở Hồng Kông, Malaysia, Đài Loan, Nhật Bản, và Ấn Độ.

Ở nước ta, cây mọc nhiều ở các tỉnh phía Bắc và miền Trung.

4. Thu hái – sơ chế

Chỉ thu hái ở những cây trên 10 năm tuổi. Sau đó tiến hành bóc vỏ cây. Việc thu hái ngũ gia bì cần được thực hiện bởi người có chuyên môn. Nếu bóc vỏ không đúng cách, cây có thể bị chết.

Sơ chế: Đem thái mỏng, rồi sao hoặc phơi khô.

5. Bảo quản

Bảo quản dược liệu ở nơi khô thoáng và tránh ẩm mốc.

6. Thành phần hóa học

Vỏ thân của cây có chứa khoảng 0.9 – 1% tinh dầu, trong đó vỏ ở rễ và cành có chứa saponin triterpene.

Vị thuốc ngũ gia bì

1. Tính vị

Vị cay, đắng, tính ôn.

2. Qui kinh

Qui vào kinh Phế, Thận và Can.

3.Tác dụng dược lý, chủ trị

Theo y học hiện đại:

• Được chứng minh có khả năng chống mệt mỏi tốt hơn nhân sâm. Cây sâm nam làm tăng sức chịu đựng của cơ thể đối với tình trạng nhiệt độ cao và thiếu oxy.
• Thảo dược còn có tác dụng giải độc, chống phóng xạ, điều hòa hồng cầu, bạch cầu và huyết áp.
• Điều tiết sự cân bằng giữa 2 quá trình hưng phấn và ức chế ở trung khu thần kinh, do đó có tác dụng an thần rõ rệt.
• Tác dụng tăng thể lực, trí lực, chống lão hóa, thúc đẩy quá trình chuyển hóa, tăng cường chức năng tuyến sinh dục và xúc tiến tế bào tái sinh.
• Có khả năng tăng cường hệ miễn dịch của cơ thể, kháng tế bào ung thư và kháng virus.
• Tác dụng làm giảm cơn ho suyễn, long đờm và cầm ho.
• Tác dụng kháng viêm.
• Tác dụng chống ung thư và hạ huyết áp.

Theo Đông y:

• Tác dụng minh mục, ích tinh, thất thương, tằn trí nhớ, mạnh gân xương và bổ trung.
• Tác dụng trừ thấp, tiêu thủy, ích tinh, dưỡng thận, trừ phong và hóa đờm.
• Hạ khí bổ ngũ lao, tiêu phù và trừ phong thấp.

Chủ trị:

• Hen suyễn, cầm ho,…
• Đau nhức xương khớp, mệt mỏi, suy nhược, co quắp, bại liệt
• Cải thiện do suy nhược cơ thể và do thận hư yếu

4. Liều dùng, cách dùng

Có thể dùng dược liệu ở dạng thuốc sắc, ngâm rượu,… Mỗi ngày dùng từ 10 – 20g.

Một số bài thuốc từ vị thuốc ngũ gia bì

1. Bài thuốc trị liệt dương, mệt mỏi, đau nhức xương khớp do phong thấp

• Chuẩn bị: Ngũ gia bì sao vàng 100g, rượu 30 độ 1 lít.
• Thực hiện: Đem dược liệu ngâm rượu trong khoảng 10 ngày. Sau đó có thể dùng 30ml/ ngày, nên dùng trước khi ăn tối.

2. Bài thuốc trị huyết áp thấp

• Chuẩn bị: Ngũ gia bì tán bột.
• Thực hiện: Đem làm thành viên, mỗi lần dùng 5 viên, ngày dùng 3 lần. Một liệu trình kéo dài khoảng 20 ngày.

3. Bài thuốc trị gãy xương, giúp xương mau phục hồi

• Chuẩn bị: Địa cốt bì 40g, ngũ gia bì 40g và 1 con gà
• Thực hiện: Đem các vị thuốc tán nhuyễn, sau đó giã nát thịt gà, trộn đều với bột thuốc. Dùng đắp bên ngoài vùng xương bị gãy, lấy vải quấn lại trong 1 tuần.

4. Bài thuốc trị thấp khớp

• Chuẩn bị: Mộc qua 120g, ngũ gia bì 120g và tùng tiết 120g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột, mỗi lần dùng 4g uống, ngày dùng 2 lần cho đến khi triệu chứng giảm.

5. Bài thuốc trị suy nhược cơ thể ở nữ giới

• Chuẩn bị: Mẫu đơn bì, ngũ gia bì, đương quy và xích thược mỗi thứ 40g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn. Mỗi lần uống 4g, ngày dùng 2 lần.

6. Bài thuốc trị khớp sưng đau khiến khả năng vận động suy giảm

• Chuẩn bị: Cát căn 16g, ngũ gia bì 16g, bưởi bung 16g, ngải diệp 16g, trinh nữ 16g, nam tục đoạn 20g.
• Thực hiện: Đem dược liệu sắc với 4 chén nước, còn lại 2 chén, chia thành 2 lần uống và dùng hết trong ngày.

7. Bài thuốc trị yếu sinh lý ở nam giới

• Chuẩn bị: 10g, ngũ gia bì 16g, khởi tử 12g, thục địa 12g, phá cố chỉ 10g, cẩu tích 12g, phòng sâm 16g, hạt sen 12g, nhục thung dung 10g, tần giao 10g, thỏ ty tử 16g.
• Thực hiện: Đem sắc với 1.8l nước, còn lại khoảng 400ml. Bỏ bã và chia nước sắc thành 2 lần uống, dùng hết trong ngày.

8. Bài thuốc chữa phù thận

• Chuẩn bị: Ngải diệp, bạch truật, hương nhu trắng, ngũ gia bì và bông mã đề mỗi thứ 16g, cẩu tích 12g, đinh lăng 20g, bào khương và nhục quế mỗi thứ 10g.
• Thực hiện: Sắc uống, ngày dùng 1 thang. Sử dụng thuốc liên tục trong một tuần.

9. Bài thuốc chữa nhức mỏi xương khớp do thận dương hư tổn

• Chuẩn bị: Liên nhục, khởi tử, thục địa và cẩu tích mỗi thứ 12g, ngũ gia bì, đương quy, hắc táo nhân và tục đoạn mỗi thứ 16g, quế chi, xuyên khung mỗi thứ 10g, cam thảo 11g.
• Thực hiện: Ngâm các vị trong bình sành với nước trong khoảng 15 ngày. Mỗi lần dùng 20ml trước bữa ăn, ngày dùng 2 lần.

10. Bài thuốc trị đau dây thần kinh cổ, vai do hàn thấp

• Chuẩn bị: Kinh giới, thổ phục linh, ngũ gia bì, tang ký sinh và rễ cỏ xước mỗi thứ 16g, quế chi, phòng phong và cố chỉ mỗi thứ 10g, tế tân 6g.
• Thực hiện: Đem sắc uống ngày dùng 1 thang.

11. Bài thuốc chữa viêm tinh hoàn do bệnh quai bị

• Chuẩn bị: Trần bì 10g, ngũ gia bì 16g, lệ chi 16g, quế chi 6g, bạch linh 10g, đinh lăng 16g, bạch truật 12 và xa tiền tử 10g.
• Thực hiện: Đem các vị sắc với 4 chén nước, còn lại 2 chén, chia thành 2 lần uống trong ngày.

12. Bài thuốc trị chân tay yếu mềm và tỳ vị hư nhược

• Chuẩn bị: Hoài sơn 12g, ngũ gia bì 16g, cao lương khương 10g, bạch truật 16g, đương quy 16g, biển đậu 16g, đinh lăng 16g, trần bì 10g, táo tàu 5 quả, sinh khương 6g.
• Thực hiện: Đem sắc với 400ml nước, bỏ bã và chia thành 2 lần uống.

13. Bài thuốc trị dày da bụng do thấp tỳ

• Chuẩn bị: Hoài sơn, ngấy hương, bạch truật, ngũ gia bì, ngải diệp, đinh lăng và lá đắng mỗi thứ 16g, trần bì 10g.
• Thực hiện: Đem sắc uống, mỗi ngày dùng 1 thang.

14. Bài thuốc chữa chứng thống phong (gout) khiến toàn thân mệt mỏi, sưng đau khớp đột ngột và khó đi lại

• Chuẩn bị: Xương bồ, ngũ gia bì, trinh nữ, kinh giới, cà gai leo, đơn hoa, cát căn, bồ công anh, đinh lăng mỗi thứ 16g, rễ cỏ xước 20g, tất bát 12g, quế chi 10g.
• Thực hiện: Sắc uống ngày dùng 1 thang.

15. Bài thuốc trị sản phụ phù nề sau khi sinh

• Chuẩn bị: Trần bì, xa tiền tử, hồng hoa, quế chi mỗi thứ 10g, ngũ gia bì, và đan sâm mỗi thứ 16g, tô mộc 20g, đinh lăng 20g, uất kim và bạch truật mỗi thứ 12g.
• Thực hiện: Đem sắc với 1.8l nước, còn lại 400ml, chia thành 2 lần dùng.

16. Bài thuốc trị thận khí hưu hàn gây tiểu ít, tiểu són, lưng gối đau và lạnh âm đạo

• Chuẩn bị: Xà sàng tử, can khương, đỗ trọng, thục địa, hoàng đơn, thiên môn, ngũ gia bì mỗi thứ 120g, địa cốt bì 80g và chung nhũ 160g, rượu 750ml, đường 960g.
• Thực hiện: Đem các thảo dược ngâm với rượu trong 2 đêm, sau đó thêm đường vào. Mỗi lần uống khoảng 40ml, ngày dùng 2 – 3 lần.

Những điều cần kiêng kỵ khi dùng bài thuốc từ ngũ gia bì

Không dùng ngũ gia bì cho người âm hư hỏa vượng. Một số bài thuốc từ ngũ gia bì chứa các dược liệu phối hợp có tính nóng (can khương) có thể gây hại cho phụ nữ mang thai. Vì vậy cần cẩn trọng trước khi áp dụng.

Hiện nay trên thị trường có nhiều loại dược liệu ngũ gia bì. Nên chú ý trong việc lựa chọn nguyên liệu để tránh gây ảnh hưởng đến kết quả điều trị.

Tình trạng sử dụng tùy tiện các bài thuốc từ dược liệu ngũ gia bì có thể gây ra một số tác dụng không mong muốn. Để hạn chế rủi ro khi áp dụng, bạn nên tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên khoa.