Hoài sơn

Củ hoài sơn (củ mài) là dược liệu quý, được dùng trong nhiều bài thuốc và món ăn điều trị chứng suy dinh dưỡng, suy nhược cơ thể, ăn uống kém, di tinh, bạch đới, thận hư và viêm phế quản mãn tính. Ngoài ra vị thuốc này còn có tác dụng bồi bổ sức khỏe và phục hồi thể trạng sau khi ốm.

• Tên gọi khác: Củ mài, Thự dự, Khoan mài, Sơn dược.
• Tên khoa học: Dioscorea opposita
• Tên dược: Rhizoma Dioscoreae/ Radix Dioscoreae Oppositae
• Họ: Củ nâu (danh pháp khoa học: Dioscoreaceae)

Mô tả cây dược liệu hoài sơn

Hoài sơn là thân rễ phơi hoặc sấy khô của cây Khoai mài (Dioscorea oppsita) hoặc cây Khoai mài (Dioscorea persimilis).

1. Đặc điểm thực vật

Cây dạng dây leo, thân nhẵn hơi có góc cạnh, mỗi cây có khoảng 1 – 2 rễ củ. Củ hoài sơn có hình trụ tròn hơi dẹt, dài khoảng 25 – 50cm, ăn sâu xuống đất.

Lá mọc đối xứng, một số cây có thể mọc so le, lá đơn, phiến lá hình tim, lá rộng 6 – 8cm và dài 8 – 10cm, cuống dài 1.5 – 3cm. Hoa nở vào tháng 5 – 7, màu vàng. Mùa quả rơi vào tháng 8 – 10 hằng năm, quả nang có 3 cạnh, rộng khoảng 2cm.

2. Bộ phận dùng

Rễ củ của cây được dùng để làm thuốc.

3. Phân bố

Cây hoài sơn phân bố chủ yếu ở các nước Đông Á và Đông Nam Á. Ở nước ta, cây mọc nhiều ở tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Ninh,…

4. Thu hái – sơ chế

Thu hoạch củ hoài sơn vào cuối mùa đông và đầu mùa xuân. Sau khi thu hái về, đem rửa sạch đất cát, sau đó gọt vỏ và cho vào lò sấy diêm sinh trong 2 ngày đem rồi phơi khô là dùng được.

5. Bảo quản

Nơi khô ráo, tránh ẩm mốc.

6. Thành phần hóa học

Củ mài chứa protid 6.75%, glucide 63.25%, chất nhầy 2 – 2.8%, lipid 0.45%, choline, allantoin, dioscin, sapotoxin, dopamine, d-abscinin,…

Vị thuốc hoài sơn – sơn dược

1. Tính vị

Vị ngọt, tính bình.

2. Quy kinh

Quy vào kinh Thận, Tỳ, Vị và Phế.

3. Tác dụng dược lý của hoài sơn

– Tác dụng của hoài sơn theo Đông Y:

• Công dụng: Chỉ khát, bổ thận, sinh tân, ích phế, dưỡng vị và bổ tỳ.
• Chủ trị: Bồi bổ sức khỏe, viêm ruột mãn tính, ăn uống kém, hen do phế hư, tiêu chảy lâu ngày, bạch đới, di tinh, di niệu, tiểu đường.

– Tác dụng của hoài sơn theo nghiên cứu dược lý hiện đại:

• Chưa được nghiên cứu nhiều.

4. Cách dùng – liều lượng

Hoài sơn – sơn dược được dùng ở dạng thuốc sắc và bột là chủ yếu. Liều dùng thông thường: 10 – 20g/ ngày. Nếu dùng thay nước trà, có thể dùng đến 200 – 300g/ ngày.

Bài thuốc và Món ăn từ dược liệu hoài sơn – sơn dược

1. Bài thuốc trị chứng tiêu chảy kéo dài do tỳ hư

• Bài thuốc 1: Dùng bạch truật, đảng sâm, chích cam thảo, sơn dược và bạch linh mỗi vị 80g, trần bì 30g, sa nhân, liên nhục, ý dĩ nhân và mỗi vị 40g, sao biển đậu 60g. Đem các vị tán thành bột mịn, trộn đều, mỗi lần dùng 8 – 12g uống với nước sôi để nguội. Nếu dùng cho trẻ em nên gia giảm liều lượng.
• Bài thuốc 2: Ý dĩ nhân 10g, sơn dược 15g và 1 gan gà (cắt nhỏ). Đem các dược liệu tán thành bột mịn, sau đó trộn với gan gà, thêm ít giấm và đem hấp cơm. Chia thành 2 lần ăn (sáng – tối).
• Bài thuốc 3: Gạo tẻ 50 – 100g và hoài sơn 40 – 80g. Đem gạo tẻ sao hơi vàng, sau đó cho dược liệu vào sắc uống.
• Bài thuốc 4: Sa nhân, trần bì mỗi vị 20g, hoài sơn, ý dĩ nhân và bạch biển đậu đều sao mỗi vị 200g, liên nhục (bỏ tim) và cốc nha mỗi vị 100g, nhục đậu khấu 30g. Đem sa nhân, trần bì và nhục đậu khấu sắc lấy nước, các vị còn lại tán bột mịn và hòa với nước sắc uống cùng với ít mật.

2. Bài thuốc trị chứng viêm phế quản mãn tính

• Bài thuốc 1: Thổ bối mẫu, chích cam thảo và bắc hạnh nhân mỗi vị 10g, bách hợp, mạch môn và phục linh mỗi vị 12g, đảng sâm và sơn dược mỗi vị 16g. Đem các vị sắc lấy nước uống.
• Bài thuốc 2: Sơn dược sống 100 – 200g, sắc lấy nước uống thay trà.

3. Bài thuốc trị chứng bạch đới ở nữ giới và di tinh ở nam giới

• Chuẩn bị: Cam thảo 4g, ngũ vị tử và viễn chí mỗi thứ 6g, đảng sâm, hoài sơn, kim anh, táo nhân, bạch truật, khiếm thực và phục linh mỗi vị 12g.
• Thực hiện: Đem sắc uống, mỗi ngày dùng 1 thang.

4. Bài thuốc trị chứng tiểu đường

• Bài thuốc 1: Thiên hoa phấn 12g, hoài sơn 20g, hoàng kỳ 16g, ngũ vị tử 6g, kê nội kim 8g. Đem các vị sắc lấy nước uống.
• Bài thuốc 2: Tri mẫu, cát căn, hoàng kỳ và hoa phấn mỗi vị 12g, ngũ vị tử 6g, kê nội kim 8g, sơn dược 24g. Đem sắc uống ngày dùng 1 thang.
• Bài thuốc 3: Thiên hoa phấn, phúc bồn tử và mạch môn mỗi vị 12g, hoài sơn 30g. Đem các vị sắc lấy nước uống.

5. Canh hoài sơn sườn lợn giúp bồi bổ sức khỏe và bổ tỳ kiện vị

• Chuẩn bị: Sườn lợn 300g, hoài sơn 300g, gừng, hành và gia vị.
• Thực hiện: Đem hoài sơn rửa sạch, gọt vỏ và cho vào nồi, thêm sườn lợn và gia vị vào hầm trong 20 phút. Dùng canh ăn khi nóng, ăn thường xuyên để cải thiện chức năng tỳ vị.

6. Rượu hoài sơn giúp cường tinh, hồi xuân, giảm đau và định thần kinh

• Chuẩn bị: Rượu trắng 3 lít, đường 500g và sơn dược 400g.
• Thực hiện: Ngâm ở nơi thoáng mát trong vòng 1 tháng. Mỗi lần dùng 1 ly nhỏ trước khi ăn cơm, ngày dùng 2 lần (sáng – chiều).

7. Cháo hoài sơn trị tiêu hóa kém, ra mồ hôi trộm, ích khí và dưỡng tâm

• Chuẩn bị: Bột mì 100g, hoài sơn tươi 100g, hành, đường và gừng.
• Thực hiện: Đem hoài sơn rửa sạch, gọt vỏ và mài vụn. Sau đó cho tất cả nguyên liệu vào nồi, thêm nước và nấu chín thành cháo, ăn khi bụng đói.

8. Bài thuốc hỗ trợ điều trị chứng tăng cholesterol máu

• Chuẩn bị: Đơn bì, trạch tả và phục linh mỗi vị 8g, sơn thù và hoài sơn mỗi vị 10g, thục địa 20g.
• Thực hiện: Đem các vị sắc lấy nước uống.

9. Bài thuốc giúp tư bổ can thận

• Chuẩn bị: Đơn bì 8 – 12g, phục linh 8 – 12g, thục địa 20 – 32g, hoài sơn 10 – 16g, trạch tả 8 – 12g và sơn thù 10 – 16g.
• Thực hiện: Cho các vị tán thành bột mịn, sau đó luyện với mật làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 8 – 12g uống với nước sôi để nguội thêm 1 ít muối, ngày dùng từ 2 – 3 lần. Hoặc có thể dùng sắc uống hằng ngày.

10. Bài thuốc trị chứng tiểu đêm nhiều lần

• Chuẩn bị: Ích trí nhân, ô dược và hoài sơn (chưng rượu) bằng lượng nhau.
• Thực hiện: Tán thành bột mịn, sau đó làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 8 – 12g, ngày dùng từ 2 – 3 lần.

11. Bài thuốc trị chứng tiêu chảy do tỳ hư

• Chuẩn bị: Ô mai, trần bì, mộc hương, tiểu hồi và can khương mỗi vị 6g, hoài sơn, ích trí nhân và kha tử nhục mỗi vị 12g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột làm hoàn, mỗi lần dùng từ 4 – 8g, ngày dùng 2 lần.

12. Bài thuốc trị huyết áp cao gây mờ mắt do can thận ân huyết kém

• Chuẩn bị: Kỷ tử, sơn thù, trạch tả, bạch linh, cúc hoa và đơn bì mỗi vị 12g, hoài sơn 16g và thục địa 20g.
• Thực hiện: Đem thục địa sắc lấy nước, sau đó vớt bã đem sấy khô và tán mịn cùng với các vị thuốc khác. Sau đó trộn với nước sắc làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 6 – 12g, ngày dùng 2 lần.

13. Bài thuốc trị thận hư gây đau lưng

• Bài thuốc 1: Đỗ trọng 12g, ngưu tất 12g, thỏ ty tử 12g, hoài sơn 12g, nhục thung dung 12g, câu kỷ tử 16g, sơn thù 12g và sinh địa 16g. Đem sắc uống hoặc chế mật làm thành hoàn.
• Bài thuốc 2: Lộc giác giao 10g, đương quy 12g, phụ tử 6g, thục địa 26g, nhục quế 8g, thỏ ty tử 12g, đỗ trọng 16g, sơn thù 10g, hoài sơn 16g, câu kỷ tử 12g. Đem sắc uống hoặc chế mật làm hoàn.

14. Bài thuốc trị chứng tiểu nhiều lần, đau lưng, di tinh, liệt dương, thận hư

• Chuẩn bị: Thục địa, sung úy tử mỗi vị 80g, hoài sơn 60g, trạch tả, ngũ vị tử, thỏ ty tử và tế tân mỗi vị 40g.
• Thực hiện: Đem các vị tán bột làm hoàn, mỗi lần dùng 8g.

15. Bài thuốc trị chứng tả lỵ lâu ngày

• Chuẩn bị: Kim anh tử 30g, gia thêm hoài sơn, bạch truật, bạch linh và đảng sâm mỗi thứ 1 ít.
• Thực hiện: Đem sắc uống, ngày dùng 1 viên.

16. Bài thuốc trị phong thấp, cước khí phù

• Chuân bị: Sơn thù nhục 8g, hoài sơn 16g, ba kích 12g, xuyên tục đoạn 12g, đỗ trọng 12g, 10g, ngưu tất 12g.
• Thực hiện: Đem các vị sắc lấy nước uống.

17. Bài thuốc trị xích bạch đới

• Chuẩn bị: Mẫu lệ, hải phiêu tiêu, long cốt và thiến thảo mỗi vị 12g, hoài sơn 20g.
• Thực hiện: Sắc uống.

18. Bài thuốc giúp cải thiện tình trạng gầy yếu ở trẻ nhỏ

• Chuẩn bị: Phục linh 45g, hoài sơn 60g, sơn tra 45g, bạch biển đậu sao 45g, cam thảo 20g, hoàng liên 20g, sử quân tử 30g, đương quy 45g, thần khúc 45g, trần bì 30g và bạch truật sao 30g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn, trộn với mật làm thành viên bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần dùng 3 – 4g, ngày dùng từ 2 – 3 lần.

19. Bài thuốc trị suy dinh dưỡng ở trẻ nhỏ kèm tiêu chảy

• Chuẩn bị: Mạch nha 100g, ý dĩ 100g, đảng sâm 50g, hoài sơn 100g, vỏ quýt 25g, binh lang 25g, bạch truật 50g.
• Thực hiện: Sao vàng, nghiền thành bột mịn, thêm ít nước làm thành viên. Mỗi lần dùng 8 – 12g, ngày dùng 2 lần.

20. Bài thuốc giúp nhuận phế trừ ho

• Chuẩn bị: Sơn dược sống, liều lượng vừa đủ.
• Thực hiện: Đem sắc và uống thay nước chè.

21. Tụy lợn hầm hoài sơn trị bệnh đái tháo đường

• Chuẩn bị: Tụy lợn 1 cái và hoài sơn 60g.
• Thực hiện: Đem sơ chế và cắt nguyên liệu thành miếng vừa ăn, sau đó đem hầm cho nhừ, thêm gia vị vào và ăn khi nóng.

22. Sơn dược tưu trị chứng phong thấp huyễn vững

• Chuẩn bị: Thần khúc 250g và hoài sơn (thái lát) 250g.
• Thực hiện: Đem ngam với rượu trắng 1 lít 30 – 35 độ trong 15 ngày. Mỗi lần dùng 10 – 20ml uống trước khi ăn.

23. Bài thuốc bồi bổ cơ thể sau khi ốm

• Chuẩn bị: Vừng đen 120g, hoài sơn 15g, gạo tẻ 30g, đường phèn 100g, sữa bò 200g, đường đỏ 20g.
• Thực hiện: Đem gạo và vừng rang cho chín, nghiền nhỏ và quấy với nước, lọc lấy nước trộn với sữa bò và đường phèn. Hoài sơn đem thái nhỏ, sau đó cho vào cùng với các nguyên liệu khác đun sôi cho chín và dùng ăn trong ngày.

24. Cháo hoài sơn trứng gà trị chứng suy dinh dưỡng

• Chuẩn bị: Đường trắng 20g, lòng đỏ trứng gà 1 cái, hoài sơn 20g, biển đậu 10g và gạo 50g.
• Thực hiện: Đem biển đậu và gạo xay thành bột, hoài sơn sấy khô. Sau đó trộn đều bột gạo và biển đậu với lòng đỏ trứng, thêm khoảng 200ml nước và cho hoài sơn sấy khô vào nấu thành cháo. Khi chín, thêm đường vào ăn, ăn 1 lần/ ngày trong liên tục 15 ngày.

25. Cháo hoài sơn khoai sọ trị chứng mệt mỏi, đuối sức, miệng khát và phiền táo

• Chuẩn bị: Khoai sọ 200g, hoài sơn và gạo mỗi vị 50g.
• Thực hiện: Nấu cháo ăn hằng ngày.

26. Cháo hoài sơn đại táo trị ăn uống khó tiêu, mệt mỏi toàn thân, tỳ vị hư, tiêu chảy

• Chuẩn bị: Ý dĩ và hoài sơn mỗi vị 30g, gạo tẻ 50 – 100g, đại táo 10 quả, hạt sen (bỏ tâm) 15g.
• Thực hiện: Đem nấu cháo, sau đó nêm thêm gia vị vào ăn khi đói.

27. Bài thuốc bổ huyết và trị suy nhược ở người cao tuổi

• Chuẩn bị: Lõi huyết giác, rễ hà thủ ô, hoài sơn, đỗ đen sao cháy và quả tơ hồng mỗi vị 100g, gạo nếp răng 10g, lá ngải cứu 20g, hạt vừng đen 30g và muối rang 5g.
• Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn, trộn với mật làm thành viên. Mỗi ngày dùng từ 10 – 20g.

28. Bài thuốc trị bệnh tiểu đường và sỏi mật

• Chuẩn bị: Lá lách lợn 1 cái, ý dĩ 120g và hoài sơn 60g.
• Thực hiện: Đem các vị nghiền nhỏ và nấu với gạo nếp thành cháo ăn trong ngày.

29. Nước bột hoài sơn trị tỳ vị hư nhược gây chán ăn, ăn kém, chậm tiêu

• Chuẩn bị: Xuyên tiêu 30g, hoài sơn 100g, đường trắng 30g, gạo nếp 1kg, 100g.
• Thực hiện: Đem gạo ngâm trong 1 đêm, sau đó vo sạch, để khô, rang cho chín và tán bột. Các vị còn lại đem sao qua và tán bột. Sau đó đem các nguyên liệu trộn đều, mỗi lần dùng 30 – 50g pha với nước sôi, đường trắng.

Kiêng kỵ và lưu ý khi dùng vị thuốc hoài sơn

• Dùng kiện tỳ chỉ tả nên sao vàng, cần bổ âm nên dùng hoài sơn sống
• Người có thấp nhiệt, thực tà không nên dùng.

Hoài sơn – sơn dược là vị thuốc quý, không chỉ có công dụng trị bệnh mà còn có tác dụng bồi bổ và nâng cao sức khỏe. Tuy nhiên để kiểm soát rủi ro trong thời gian điều trị, bạn nên tham vấn thầy thuốc trước khi thực hiện món ăn và bài thuốc từ dược liệu này.